نشست لایو به مناسبت هفته ملی کودک

سخنرانی سرکار خانم مرضیه تکلفی
دانشجوی دکتری مددکاری اجتماعی و پژوهشگر رفاه کودک

با حضور فرزندان خانه‌های ایرانی جمعیت امام علی(ع)

پنجشنبه ۲۴ مهر ۱۳۹۹ ساعت ۲۰

از صفحه اینستاگرام جمعیت: instagram.com/imamalisociety

یکی از فلسفه­‌های نام‌گذاری روزی در تقویم جهان به عنوان روز کودک، یادآوری وظیفه­‌ای هست که عموم مردم و ویژه دولت­‌ها در قبال کودکان دارند. اگر متن کنوانسیون حقوق کودک را خونده باشید می‌بینید که در ابتدای بیش‌تر بندها گفته “دولت ها” باید این کار رو کنند… و این یعنی وظیفه ای که دولت یک کشور در قبال کودکان ساکن در اون کشور داره….. این موضوع شاید الان برای ما خیلی بدیهی به نظر برسه اما شاید تا حدود یک قرن اخیر چنین نگاهی انقدر پررنگ شده و با تصویب کنواسیون 1989 عملا کشورهای عضو این مسئولیت رو پذیرفتن….چون الان نیازهای کودکان و ملزومات رشد و تکامل همه­‌جانبه‌شون به سادگی قبل نیست که صرفا در محیط خانواده تامین بشه و لذا لازم هست که دولت ورود پیدا کنه و بخشی از این وظایف رو بر عهده بگیره….

این موضوعی هست که ما قراره چند دقیقه ای در موردش صحبت کنیم…

• دولت ها چه وظایفی در قبال کودکان دارند؟ و چگونه باید این وظایف را انجام بدهند؟؟؟

پاسخ به این سوال شاید ساده به نظر برسه…. اما موضوعی است که در دهه های اخیر به شدت محل چالش و بحث بوده و تا همین الان هم تقریبا همه کشورها به نحوی با اون درگیر هستند و کشورهای مختلف فرمول مختلفی برای حلش پیدا کردن….

چالش این موضوع اونجایی هست که نهادی به نام «خانواده» وجود داره که از ابتدای تاریخ تا به همین الان به عنوان نهاد اصلی پرورش دهنده کودکان شناخته شده و والدین هم متولیان اصلی این نهاد هستند که در کنار وظایفی که در قبال فرزندان خود دارند به عنوان پدر و مادر هم حق و حقوقی هم دارند….

مثال: تنبیه فیزیکی که تحت عنوان حق تادیب در قوانین کشورهای مختلف و از جمله ایران، برای والدین قائل هست… یا انتقاد خیلی جدی که به قوانین ما برای عدم مجازات پدر وجود داره….

پس ما ابتدا کمی در مورد این صحبت می کنیم که در کشورهای مختلف دولت ها چگونه از کودکان مراقبت و محافظت می کنند.. همچینن دولت ها در عین حال حق و حقوق خانواده و والدین رو هم چجوری در نظر می گیرن…  بعد میریم سراغ کشور خودمون و در موردش ایران در مقایسه با رویکردها و تجارب جهانی صحبت می کنیم…. و کمی هم به نقشی که ان جی او می توننن تو کشور ما تو این حوزه داشته باشن بحث می کنیم… در نهایت هر سوالی بود من درخدمتتون هستم….

من قبلش یک نکته رو بگم که در ادامه بحث بتونیم با ادبیات یکسانی پیش بریم و از صبحت های من سوءبرداشت نشه….

همه دولت ها حالا در هرکشوری کمتر یا بیشتر، موظف هستند که برای عموم کودکان و خانواده های دارای کودک خودشون یک سری خدمات و تسهیلات همگانی یا رفاهی رایگان یا با هزینه کم فراهم کنند…. آموزش و بهداشت همگانی، مرخصی زایمان و کمک هزینه اولاد و …. از جمله این خدمات هست .. اما گروه هایی از کودکان هستند که به دلایل مختلف (مثل نداشتن اوراق هویتی یا فقر شدید خانواده) از این خدماتی که برای همه عموم فراهم شده یا جا می مونن و نمی تونن استفاده کنند یا اینکه اصلا براشون کافی نیست و نیازهاشون رو تامین نمی کنه، یا خانواده به دلایل مختلف مانع تامین نیازهاشون میشه….اینجاست که بحث خدمات رفاه کودک که بالا هم گفتیم مطرح میشه… فلسفه اولیه خدمات رفاه کودک در بیشتر کشورها، محافظت از کودکان در برابر کودک آزاری و غفلت بوده و هنوز هم تاحدودی هست…مثل کاری که 123 ما در ایران باید انجام بده…

این فلسفه اولیه تشکیل هنوز هم در خیلی از کشورها مثل آمریکا، کانادا و انگلستان غالب هستش . یعنی سیستم رفاه کودک که توسط دولت این کشورها داره ارائه میشه، وقتی به یک کودک خدمت ارائه می ده که گزارش بشه اون کودک مورد آزار و غفلت واقع شده…  یعنی می ذاره دقیقه 90 که آسیب وارد شده یا کودک در شرایط خیلی پرخطری قرار گرفته و گزارش شده، ورود پیدا می کنه و اگر خانواده را شایسته ندانست کودک را از خانواده جدا می کنه…. البته که در سال های اخیر خدماتی برای پیشگیری از اینکه کودکان به این مرحله برسن در این کشورها هم بیشتر شده ولی رویکرد غالب همین هست که گفتم…

خوب مسلما این رویکرد که دولت موقعی ورود پیدا کنه کودک درگیر آسیب شدید شده در دهه اخیر خیلی مورد انتقاد قرار گرفته است. از جمله این انتقادات می­توان به توانایی سیستم در شناسایی گروه­های محدودی از کودکانی که مورد بدرفتاری، آن هم با شدت زیاد، واقع شده بودند، اشاره کرد . درواقع لازم است این موارد زودتر و پیش از رسیدن به بحران شناسایی شوند. لذا کشورهایی که عمدتا رویکرد رفاهی پررنگ تری دارند، به این سمت رفتند که نگاه پیشگیرانه تری داشته باشند و گروه­های متنوع­تری از کودکان (نه صرفا کودکان مورد آزار و غفلت واقع شده) تحت پوشش خدمات رفاه کودک واقع شوند. البته تقریبا در همه کشورها، هنوز هم زمانی­که تشخیص داده شود که خدمات پیشگیرانه و مداخلات اولیه مؤثر واقع نبوده­اند و نیازهای کودک در خانواده تأمین نمی­شود و یا در معرض آسیب است، کودک به صورت دائم یا موقت از خانواده جدا می­شود.

خوب حالا برگردیم به این موضوع که با توجه به حق و حقوقی که خانواده و والدین دارند، دولت این کارها رو چجوری انجام میده.

در واقع می تونیم بگیم دو دولت ها دو رویکرد اصلی و غالب در این مورد دارند: محافظت از کودک (کانادا، آمریکا و انگلستان) و  خدمات خانواده(سوئد، دانمارک، بلژیک، فنلاند، هلند و آلمان)

• یکی از مهم­ترین عواملی که این رویکردها را از یکدیگر متمایز می سازد، نوع تعریف مساله کودک آزاری است. رویکرد محافظت از کودک، کودک آزاری را به عنوان رفتاری آسیب زننده و شوم والدین می داند، که نیاز به پیگیری قانونی و شاخص­های عمومی برای کنترل این رفتار منحرفانه یا حتی مجرمانه دارد. اما در مقابل، رویکرد خدمات خانواده، مساله را به عنوان ناکارآمد خانواده می داند که ریشه در مشکلات روانشناختی، مشکلات ناشی از ازدواج و فشارهای اقتصادی-اجتماعی می­داند که با مداخلات درمانی قابل حل و اصلاح هستند.
• رویکرد محافظت از کودک معمولا با رابطه خصمانه ای که میان والدین و دولت وجود دارد، مشخص می­شود، در حالیکه رویکرد خدمات خانواده، در جلب همکاری و مشارکت خانواده­ها پیشرفته­تر است و حتی اگر کودک از خانواده جدا شود بیشتر با رضایت خانواده ممکن است این کار صورت گرفته باشد.
• اما در سال­های اخیر این با توجه به ورود پیمان نامه به بستر قوانین و سیاست های کشورها، این مدل­های مداخله به سمت همگرایی پیش می­روند. در واقع مدل­های معتدل تری از محافظت از کودک و خدمات خانواده با رویکرد جامع­تر تکامل کودک همراه شده­اند.
  • دیگر امکان اینکه به صورت مشخص میان این کشورها تمایز قائل شد وجود ندارد. هر کدام از آن­ها ترکیبی از انواع رویکردها داشتند و با پیچیدگی­ها و فشارهای ناشی از رعایت تعادل دست به گریبان بودند
  • بر نقش دولت بر ارتقای تکامل کودکان تاکید دارد که فراتر از محافظت از کودک در مقابل خطر است و زمینه ساز حقوق اجتماعی، سیاسی و قانونی کودکان است
  • در کشورهای مختلف با این رویکرد، با توجه به استانداردهایی که دولت برای والدین برای اطمینان از تامین آسایش کودکان تعریف می­کند، والدین ملزم هستند که بهترین منافع کودکان خود را تامین کنند و مهارت­ها و شایستگی­های آن­ها را ارتقا دهند؛ و صرفا پیشگیری از آسیب کفایت نمی­کند.
  • حق مشارکت کودکان در این رویکرد مورد توجه است
  • کودک به عنوان یک فرد با ارتباط مستقل با دولت متمرکز است و از این رو رویکردی است که به صورت بالقوه در مقابل خانواده قرار دارد و اگر به هردلیلی نگرانی­های برای رشدکودک وجود داشته باشد، دولت برای ارائه پیشنهادِ حمایت و/یا مداخلات اقتدارگرایه­تر مداخله می­کند.
  • برای نمونه، در فنلاند و نروژ: ایجاد جامعه دوستدار کودک؛ کانادا، سوئد و نروژ تدابیر موسسه­ای مانند خانه­های کودکان، ترتیب می­دهند تا اطمینان پیدا کنند که از نیازهای کودک در طی فرایندهای دادرسی قانونی مراقبت می­شود

جدول شماره 1  – سه رویکرد به رفاه کودک (گیلبرت و همکاران، 2011 و گیلبرت، 2012)

[1] paternalistic

[2] regulatory

[3] substitutive

و من این نکته را هم اضافه کنم که عمده کشورها با وجود اینکه دولت متولی اصلی اجرای خدمات رفاه کودک است اما از موسسات غیردولتی و خیریه ها برای اجرای سیاست های خود البته با نظارتش کمک می گیرد و در کشورهایی مثل انگلستان ان جی او ها بازوهای اصلی اجرایی و نظارتی سیستم رفاه کودک هستند.

حالا بریم سراغ ایران:

در ایران با وجود قوانین نسبتا متعددی که به کودکان و به ویژه کودکان در معرض خطر می­پردازد و خدمات مختلفی که به آن­ها ارائه می­شود، در ادبیات دانشگاهی و سیاست‌گذاری، به این مفهوم به صورت صریح پرداخته نشده است در واقع هیچ تعریف مشخصی از رفاه کودک وجود ندارد که بتوان آن را مبنایی برای مقایسه با رویکردهای رفاهی سایر کشورها قرار داد.

• آیا مداخلات دولت و جامعه در ایران محدود به کودکانی است که آسیب‌دیده­اند و یا ساختار خدمات، گروه­های مختلف کودکان در معرض خطر را هم پوشش می­دهد و نگاهی پیشگیرانه دارد؟
• علاوه بر این نسبت به نقش دولت، حدود مداخله آن در خانواده­هایی که صلاحیت و شرایط تأمین نیازهای کودکان را ندارند، ابهام وجود دارد.
• در کشور ما مشخص نیست که دولت چه نگاهی به کودک‌آزاری و یا عدم تأمین نیازهای کودک از جانب خانواده دارد، آیا آن را فردی و منحصر به والدین می­داند و یا معلول عوامل مختلف فردی و اجتماعی در نظر می­گیرد و یا اصلاً معتقد است که کودکان مختلف نیازهای مختلفی دارند و دولت باید با توجه به نیازهای منحصر رشدی هر کودک، در سطوح مختلف مداخله کند

پس ما اومدیم برای رسیدن به این به این جواب ها همه قوانین مرتبط با کودک در کشورمان رو بررسی کردیم و به این جواب ها رسیدیم؟

با توجه به تحلیل صورت گرفته، می­توان رویکرد رفاه کودک ایران را در مقایسه با طبقه­بندی موجود به «محافظت از کودک» نزدیک­تر دید اما نمی­توان تقسیم­بندی کامل و دقیقی ارائه داد، زیرا در قوانین ایران ویژگی­هایی متفاوت از سایر رویکردهای رفاه کودک به ویژه با توجه به اهمیتی که نهاد خانواده در ایران دارد، دیده می­شود.

• در اسناد کلان و قوانین ایران، عوامل و زمینه­های بدرفتاری و در معرض خطر قرارگرفتن کودک ،عمدتا شامل عوامل فردی که مرتبط با خود والدین است(مانند فساد اخلاقی، اعتیاد، زندانی بودن، بیمار جسمانی و روانی بودن)،
• عواملی فردی که مرتبط با خود کودک است( مانند بیماری و کم­توانی، بزهکاری و اعتیاد)
• همچنین عواملی که مرتبط با چگونگی والدگری و نگهداری والدین از کودک است(مانند آسیب جسمانی و روانی وارد کردن بر کودک؛ غفلت جسمانی، روانی و تحصیلی از کودک و سوءاستفاده و بهره­کشی از کودک) دیده می­شوند
• و نگاه سیستمی و ساختاری(مانند آوارگی، پناهندگی، بی­تابعیتی) خیلی محدودی وجود دارد. که فقط در قانون اخیر حمایت از اطفال و نوجوانان این نگاه دیده شده است.
• در واقع در قوانینی که کودک آزاری و کودکان در معرض خطر را تعریف کرده­اند، همواره بر مقصر بودن و خطای والدین یا مراقب تاکید شده است و تنها در مواردی محدود به  عوامل خانوادگی و کلان ساختاری چون فقر و همچنین نیازهای متنوع کودکان اشاره شده است.
• در قوانین و سیاست­های کلان کشوری به صورت مداوم بر اهمیت خانواده و حفظ و تقویت آن تاکید شده است، اما با مرور قوانین می­توان عنوان کرد که در حمایت و محافظت از کودکان، بجای تدوین قوانین و مقررات حمایت کننده از خانواده که جنبه اجرایی­تری داشته و منجر به تقویت و ثبات زندگی خانوادگی کودک شوند، قوانینی که نگاه مجازات­کننده و بازجویانه در مداخلات و استفاده از اهرم­های قانونی را نشان می­دهند، غالب­تر هستند.
• نکته قابل توجه دیگر این است که نقش نهاد قضایی کشور در تمام مراحل بسیار پررنگ­تر از نهادهای حمایتی دیده شده است. یعنی این تعارض وجود دارد که با وجود این­که دولت تلاش می­کند که کودک در خانواده اولیه خود باقی بماند، اما خدمات حمایتی محدودی برای توانمندسازی و حمایت از خانواده جهت فراهم شدن بستر زندگی کودک ارائه می­شود.
• همچنین قوانینی که به صورت ویژه برای کودکان در ایران تصویب شده­اند بر کودکان در معرض خطر و آسیب­دیده توجه کرده اند و عموم کودکان بسیار محدود و عمدتا در قالب خدمات بهداشتی و آموزشی مورد توجه بوده­اند. در واقع در ایران نیز مانند بسیاری از کشورها مدیریت خطر در اولویت قرار دارد. از طرف دیگر انتقادات متعددی به همین قوانین وارد شده است که تمام کودکان در معرض خطر را شامل نمی­شوند.
• با توجه به یافته­ها می­توان عنوان کرد که بخش عمده قوانین ایران در این بُعد نیز به این رویکرد نزدیک­تر است و کودکان در شرایط خاص و پس از بروز آسیب شدید و نه پیشگیری اولیه و نه حمایت از تمام کودکان را مدنظر دارند. همچنین مداخلات دولت عمدتا با ابزارهای قانونی و  اعمال قدرت قهری بر والدین(مانند جریمه، زندانی کردن و یا سلب سرپرستی) و نه با رویکردی مشارکتی و خانواده محور همراه است.

اما با توجه به تمام ویژگی­هایی که برای رویکرد رفاه کودک در ایران مطرح شد، و شرایط فعلی کشورمان می توانیم جمع بندی کنیم که در وضعیت اقتصاد بحرانی ، یکی از اولین گروه هایی که  وضعیت آسیب می بینند کودکان هستند و شما هم در جمعیت امام علی به وضوح اثرات این بحران اقتصادی و اجتماعی جامعه و خانواده ها را که به دلیل کرونا هم تشدید پیدا کرده را تجربه می کنید.

تجربه کشورها نشان می دهد که تا زمانی که زیرساخت کلان اقتصادی و اجتماعی کشور نتواند رفاه حداقلی را برای کودکان و خانواده ها فراهم کند، سیستم رفاه کودک با حجم زیادی از کودکان مواجه خواهد شد که نیازهایشان تامین نشده است و در مخاطره آمیزترین وضعیت ها قرار گرفته اند. پاسخی که سیستم رفاه کودک می تواند در این شرایط بدهد، حداقلی و صرفا تسکین دهنده و اثر کوتاه مدت می تواند داشته باشد. آن هم اگر بتواند این گروه های روزافزون را تحت پوشش قرار دهد.

سازمان های مردم نهاد مثل جمعیت امام علی هم متاسفانه ناچارا تحت الشعاع همین بحران­های روزافزون برای تامین حداقلی نیازهای خانواده ها و رسیدگی به کودکان در بدترین وضعیت های مخاطره آمیز قرار می گیرند. اما تجربه ای که می تواند از سایر کشورها بکار بگیرند، تلاش برای جلب حداکثر مشارکت کودکان و خانواده و به جای جایگزین خانواده شدن است، البته که شما با خانواده های زیادی مواجه هستید که به دلیل عوامل درهم تنیده و پیچیده فقر، اعتیاد، بیماری و ….. در حال حاضر توان مراقبت از کودک خود را ندارند، اما همان­طور که می دونم جمعیت همواره این اصول را بکار می گرفته و صرفا برای یاداوری باید در هیچ حالتی تلاش حداکثری برای قادرسازی خانواده کودک فراموش نشود.