تعریف فقر شهری

فقر شهری (Urban Poverty):

فقر شهری پدیده‌ای چندبعدی است. فقرای شهری با محرومیت‌ها و محدودیت‌های مختلفی زندگی می‌کنند. برخی از چالش‌های روزمره آن‌ها عبارتند از محدودیت در دسترسی به فرصت‌های اشتغال و درآمد، مسکن و خدمات ناکافی و ناامن، محیط­‌های خشن و ناسلامت، فقدان سازوکارهای حمایت اجتماعی و دسترسی محدود به فرصت­‌ها و خدمات آموزشی و بهداشتی. ابعاد و نمودهای بارز فقر شهری عبارتند از:

• فقر درآمدی
• فقر آموزشی-بهداشتی
• عدم امنیت مالکیت
• ناامنی از پشتوانه‌های اعتباری و اجتماعی
• ناامنی شخصی-فردی
• طرد اجتماعی و سیاسی (طرد سیاسی به این معنا است که در سیاست‌گذاری‌های کلان جامعه در نظر گرفته نمی­‌شوند)

بسیاری از مسائل و چالش­‌های فقر شهری ریشه در عدم توزیع عادلانه منابع، عدم دسترسی به منابع، سیاست­‌گذاری ناکافی دولتی و حکومتی در دو سطح ملی و محلی و نقصان در برنامه ریزی و مدیریت رشد دارد. عمده سیاست‌گذاری­‌ها در کشورهای در حال توسعه یا توسعه نیافته پیرامون مسائل کلان اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیک در جریان است و سیاست­‌های غالب کاهش فقر، به دنبال افزایش درآمد و یا کمک‌های یارانه‌ای برای کاهش فقر هستند، در حالی که به ابعاد دیگر این مسئله مانند امنیت، آموزش و بهداشت، وضعیت سکونت فقرای شهری، خلاء قوانین کم‌تر توجه می­‌شود.

مهم‌ترین چالش امروزی در سیاست­‌های کاهش فقر شهری توجه به موضوع توانمندسازی و مقتدرسازی ساکنان محلات فقیرنشین است و تحقق کاهش فقر شهری نیازمند تلاش­‌های هم‌زمان در دو سطح ملی و محلی برای از میان بردن موانع است.

مفاهیمی که جامعه مدنی و سازمان­‌های مردم نهاد به منظور کاهش فقر در شهر و روستا دنبال می­‌کنند به صورت خلاصه در زیر آورده شده است:

ظرفیت‌سازی اجتماعی (Community Capacity Building):

ظرفیت‌سازی اجتماعی یکی از اجزای ضروری در فرآیندهای توسعه اجتماعی است. ظرفیت‌سازی اجتماعی فرآیند حمایت از افراد و نهادهای اجتماعی به منظور کمک به آن­‌ها در شناسایی و پاسخگویی بهتر به نیازهایشان در واحدهای اجتماعی است. این فرایند شامل ایجاد فرصت­‌های آموزش برای گروه‌های مختلف از طریق تجارب و ارتقای آگاهی، اعتماد و توانمندسازی آن­‌ها برای مشارکت همه‌جانبه در اجتماع است. ظرفیت­‌ها در این فرآیند چیزی بیش از مهارت­‌ها، مردم و برنامه­‌ها است و موارد زیر را در برمی­‌گیرد:

• افرادی که تمایل به مشارکت دارند
• مهارت­‌ها، دانش و توانایی­‌ها
• انسجام اجتماعی
• توانایی شناسایی و دسترسی به فرصت­‌ها
• انگیزه و تجربه
• سازمان­‌های اجتماعی و حمایتی
• منابع مالی
• سیاست­‌های توانمندسازی

ظرفیت‌سازی اجتماعی در جمعیت امام علی (ع) از طریق فراهم آوردن بستر آموزش برای کودکان و زنان در قالب خانه­‌های ایرانی و خانه‌­های اشتغال و هم‌چنین فراهم آوردن بستر آموزش برای داوطلبان به منظور انتقال دانش اجتماعی و تجربه زیسته ایجاد می‌­شود.

عکسی از کارگاه آموزشی روانشناسی برای دختران خانه ایرانی ساری

عکسی از برگزاری کارگاه ارتباط با کودکان ساکن در سکونت­گاه‌های فقیرنشین برای داوطلبان در خانه هنر جمعیت امام علی

سرمایه اجتماعی (Social Capital)

سرمایه اجتماعی مفهومی جامعه‌شناسی است که در علوم مختلف مانند علوم انسانی، بهداشت، اقتصاد و… جهت اشاره به ارتباطات درون و مابین گروهی از آن استفاده می­‌شود. در دنیای امروز سرمایه اجتماعی به عنوان نوعی “علاج همه مشکلات” جامعه مدرن تلقی شده است.

ایده اصلی این است که “شبکه­‌های اجتماعی” دارای ارزش هستند. همان طور که ماشین (سرمایه فیزیکی) یا تحصیلات دانشگاهی (سرمایه انسانی) هم به صورت فردی و هم در شکل جمعی می­‌توانند موجب افزایش بهره­‌وری شوند، ارتباطات اجتماعی هم بر بهره­‌وری افراد و گروه­‌ها تأثیر می‌­گذارند. بر اساس تعریف بانک جهانی، سرمایه اجتماعی به معنای نهادها، روابط و هنجارهایی است که در شکل دادن به کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی یک جامعه نقش دارند.

سرمایه اجتماعی تنها به معنای مجموعه نهادهای زیربنایی اجتماعی نیست، بلکه قدرتی است که این نهاد را هم پیوند کرده و در کنار یک دیگر نگه می­دارد. جوامعی که نهادهای مدنی در آن آزادی عمل بیش‌تر، قدرت نظارت بالاتر دارند و نظراتشان در سیاست­‌گذاری­‌ها لحاظ می­‌گردد سرمایه اجتماعی بزرگ‌تر و قوی­‌تری دارند.

با توجه به تعریف سرمایه اجتماعی می­‌بینیم که وجود نهادهای مدنی در یک جامعه به دلیل این که به توسعه ارتباطات اجتماعی کمک کرده و از طریق افزایش کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی بین اقشار ساکن در سکونت­گاه‌های فقیرنشین، بخش حکومتی و دولتی و بخش خصوصی باعث افزایش سرمایه اجتماعی می شود.

عکسی از آیین پیمان‌نامه کوچه گردان عاشق جمعیت امام علی

همه‌شمولی اجتماعی (Social Inclusion)

بانک جهانی همه‌شمولی اجتماعی را به عنوان فرآیند ارتقای شرایط افراد و گروه­‌ها برای مشارکت در اجتماع تعریف کرده است. همه‌شمولی اجتماعی به دنبال مقتدرسازی مردم به حاشیه رانده شده است تا از مزایای فرصت­‌های روبه‌رشد در جامعه بهره­‌مند شوند. همه‌شمولی اجتماعی تاثیرگذاری مردم بر تصمیم­‌های موثر بر زندگی­شان را تضمین می­‌کند و دسترسی یکسان و عادلانه را به بازارها، خدمات و فضاهای سیاسی، اجتماعی و کالبدی برای همه اعضا اجتماعی فراهم می­‌آورد.

در راستای این تعریف از همه‌شمولی اجتماعی، مشاهدات داوطلبان جمعیت امام علی (ع) در سکونت­­گاه‌های فقیرنشین کشور نشان از طرد اجتماعی است به نوعی که گروه‌های مختلف (کودکان، جوانان، زنان، سالمندان و…) مشارکتی در جامعه نداشته و به نوعی در بسیاری از تصمیمات موثر بر زندگی­شان نقشی ندارند.

تلاش جامعه مدنی از جمله جمعیت امام علی (ع) این است که بتواند با توانمندسازی گروه­‌های مختلف به ویژه کودکان و زنان و مطالبه‌گری به منظور دسترسی عادلانه این اقشار به منابع ملی و کشوری در مسیر همه‌شمولی اجتماعی گام بردارد.

عکسی از افتخارات ورزشی کودکان تحت پوشش جمعیت امام علی

عکسی از تیم منتخب فوتبال باشگاه فرهنگی-ورزشی پرشین جمعیت امام علی

انسجام اجتماعی (Social Cohesion)

انسجام اجتماعی مفهومی در مقیاس کلان و چندبعدی که بیانگر شرایط کلی پیوندهای اجتماعی در هر اجتماعی است. انسجام اجتماعی نه تنها دربردارنده مشارکت همه‌جانبه تمام گرو­ه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و… جامعه است بلکه حس تعلق و هم‌بستگی جامعه را که ناشی از بهره­‌مندی از حقوق انسانی و شهروندی است را نیز دربرمی­‌گیرد. بر این اساس انسجام اجتماعی در تعبیری برایند همه شمولی اجتماعی، سرمایه اجتماعی و اراده اجتماعی است.

فقدان یا نقصان در انسجام اجتماعی عموما از طریق بی­‌نظمی اجتماعی، بروز تضادها، ارزش­‌های اخلاقی متفاوت، نابرابری­‌های شدید اجتماعی، فساد فراگیر در سطوح مختلف مدیریتی کشور، سطوح پایین تعامل اجتماعی بروز و ظهور می‌یابد. در مقابل جامعه برخوردار از انسجام اجتماعی دارای حس تعلق اجتماعی قوی در یکایک افراد است. این جامعه در جهت رفاه تمامی اعضایش تلاش کرده و علیه محرومیت و به حاشیه رانده شدن یکایک مردمش تلاش می‌کند.

با توجه به تعاریف بالا تاثیر اقداماتی که نهادهای مدنی در یک جامعه انجام می­‌دهند در مسیر افزایش انسجام اجتماعی است؛ متاسفانه سنگ‌­اندازی‌­ها بر سر راه فعالیت نهادهای مدنی باعث ایجاد نقصان در انسجام اجتماعی شده و گسستگی اجتماعی را رقم می­‌زند.

عکسی از جلسه در مرکز پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه با حضور مسئولین ذیربط و نمایندگانی از سازمان های مردم نهاد در زمینه بحث اوراق هویت با حضور زهرا رحیمی مدیر عامل جمعیت امام علی

تاب‌آوری اجتماعی(Social Resilience)

تاب‌آوری اجتماعی را می‌توان ظرفیت تبدیل و تحول، تطبیق و سازگاری و توان مقابله با تنش و بحران­‌های اجتماعی نامید. تاب آوری اجتماعی از ظرفیت و توانایی خاصی در افراد و گروه­‌ها، خانواده و جوامع صحبت می­‌کند که عمدتا یادگیری و سازگاری در تغییرات تحمیل شده، و هم‌چنین قدرت تطبیق با شرایط و متقضیات را در بر خواهد داشت؛ احیای مهربانی، توسعه سازگاری، قدرت مبتنی بر انعطاف، سرمایه اجتماعی را تقویت می­‌کند و دستاورد تاب آوری است.

زمانی که جامعه ای با نیازهای تازه، خطرات و یا تهدیدات مواجه می‌شود دچار درهم‌شکستگی و بحران خواهد شد. از این رو بسیاری بازگشت سریع به شرایط قبل از بحران را تاب‌آوری نامیده‌اند. و براین اساس مطالعات تاب آوری ماموریت اصلی خود را برگشت‌پذیری در سریع‌ترین زمان ممکن، و با حداقل آشفتگی و حفظ شایستگی می‌داند.

توسعه تاب آوری باعث می­‌شود که امداد و حمایت های اجتماعی به هنگام و هماهنگ، فراگیر و جامع در حد بهینه اعمال گردد. نکته جالب توجه این است که تاب‌آوری قبل، در حین و بعد از وقوع  بحران­‌های اجتماعی موضوعیت دارد. بنابراین طرح مساله ای به نام تقدم و تاخر تاب‌آوری و بحران جایز نیست، چراکه تاب‌آوری در برگشت‌پذیری، مداخلات و پیشگیری کارساز است.

تاب‌آوری در بحران­‌های اجتماعی نقش عمده‌ای ایفا می‌کند و شناخته‌شده‌ترین عاملی که با تاب‌آوری اجتماعی رابطه معکوس دارد آسیب پذیری اجتماعی است، لذا در هر سامانه‌ی اجتماعی برای مواجه شدن با تغییرات و تهدیدات بایستی تمهیداتی لحاظ گردد که بتواند به نحو بهینه مواجهه و مقابله کند.

از جمله این بحران­‌ها می­‌توان به بلایای طبیعی چون سیل و زلزله، اپدمیک (یا پاندمیک) شدن یک بیماری مانند کرونا و… اشاره نمود.

تاب آوری شهری (Urban Resilience)

در ادامه به تعریف مختصری از تاب آوری شهری می‌پردازیم. تاب آوری شهری به عنوان یکی از ابعاد کلیدی توسعه پایدار در معنای “قابلیت و آمادگی شهر در پاسخگویی و بازیایی در برابر تهدیدات، تغییرات، خطرات و بلایای قابل توجه با حداقل آسیب به ایمنی و سلامت عمومی، اجتماعی، اقتصاد و امنیت” تعریف شده است. تلاش در جهت ارتقای تاب آوری شهری امری میان‌بخشی و نیازمند تلاش جمعی نمایندگان حکومت، دولت، مجلس، مدیریت شهری (شهرداری­‌ها و شورای شهر)، وزارت­خانه­‌ها، سمن­‌ها، جوامع تخصصی و حرفه‌ای بخش خصوصی، و سازمان­‌های بین‌المللی است.

عکسی از حضور روانشناسان جمعیت امام على در کنار مردم سیل زده ساکن در چادر و مراکز اسکان موقت

منابع :

1. “Urban Poverty: A Global View”, World Bank, 2008.
2. “How to make Cities More Resilient”: A Handbook for Local Government Leaders”, UN-Habitat, 2010.
3. Community Capacity Building (Voluntary and Community Sector), Department of Social Development.