نگاهی به آسیب‌های جسمی بارداری در سنین پایین در گفت و گو با پزشکان متخصص اطفال و زنان

رسیدن به سن بلوغ به معنای آمادگی برای بارداری نیست

۷۹۱ نوزاد در شش ماه گذشته، از مادران ۱۰ تا ۱۴ ساله و ۳۶ هزار و ۵۶۲ کودک از مادران ۱۵ تا ۱۹ ساله متولد شده‌اند. این آماری است که چند روز پیش توسط سازمان ثبت احوال کشور منتشر شده است. سیستان و بلوچستان و خوزستان بالاترین آمار این تولدها را به خود اختصاص داده‌اند. این به معنای آن است که کودک‌همسری در این دو استان فراوانی بیشتری دارد.

هرچند به گفته سازمان ثبت احوال کشور این ارقام، آمارهای اولیه هستند و ممکن است در بازبینی‌های آتی تغییر کنند. اما حتی اگر این ارقام در بازبینی‌ها تغییر کند هم، چیزی از میزان نگرانی در مورد افزایش ان کم نمی‌شود. آماری که نشان می‌دهد بالغ بر هزار و سیصد کودک در یک بازه زمانی 6 ماهه، در سنین زیر بیست سال تجربه بارداری و زایمان را از سر گذرانده‌اند. آمار ثبت احوال اشاره‌ای به مرگ و میر نوزادان و مادران نکرده و تنها تولد نوزدان و سن مادران را ثبت و منتشر کرده است.

سالهاست که فعالان مدنی نسبت به افزایش آمار کودک همسری و آثار و تبعات زایمان کودکان در سنین پایین هشدار داده و ابراز نگرانی می‌کنند. با اینهمه همچنان افکار سنتی در مورد ازدواج بر تمام این هشدارها غالب است و به انحاء مختلف فرارهای قانونی در مورد ثبت ازدواج در سنین پایین صورت می‌گیرد. ازدواج‌هایی که خیلی زود منجر به بارداری و زایمان می‌شود. اتفاقی که نه تنها سلامتی جسم و روان مادر که جان او و نوزادش را هم تهدید می‌کند.

دکتر حنیفی‌ها متخصص اطفال و یکی از پزشکان داوطلب در خصوص آسیب‌هایی که جسم مادر و نوزاد را در زایمان‌های سنین پایین تهدید می‎کند، می‌گوید:

«سن بارداری و زایمان یکی از معیارهای تعیین کننده در شاخص‌های توسعه جوامع در دنیا محسوب می‌شود. دلیل اهمیت این موضوع در سطح دنیا، مسائل مختلفی است که سلامت مادر را تهدید می‌کند. فارغ از آثار اجتماعی و روانی که بارداری در سنین پایین به همراه دارد، مسایل جسمی که هم مادر را تهدید می‌کند -که در واقع خود نیز کودک است- و هم نوزادی که در این زایمان‌ها متولد می‌شود از منظر سلامت بارداری حائز اهمیت است.

در سن نوجوانی رحم دختران هنوز آماده بارداری نیست و جفت که وظیفه انتقال مواد غذایی از مادر به جنین را دارد در این افراد قدرت کافی را ندارد و در نتیجه مواد مغذی کمتر به جنین می‌رسد و این نارسایی جفت باعث می‌شود نوزاد رشد درون رحمی کافی نداشته باشد. نتیجه اینکه نوزادانی که از مادران با سن کم متولد می‌شوند یا مشکل کم وزنی دارند و یا زود متولد شده‌اند و اصطلاحا نارس هستند. شاید کسانی که اطلاع کافی از این روند ندارند این موضوع را عنوان کنند که بالاخره این بچه‌ها بالاخره وزن می‌گیرند و بزرگ می‌شوند، اما در حوزه پزشکی اطفال، این نوزادان جزو نوزادان HIGH RISK محسوب می‌شوند. تمام ارگان‌های جسمی آنها در مدتی که احتیاج به بستری شدن در بخش NICU دارند در معرض خطر قرار دارد.

نوزادانی که در این شرایط متولد می‌شوند اغلب باید به مدت طولانی اکسیژن دریافت کنند، چون زودتر از موعد متولد شده و احتیاج به کمک تنفسی دارند. و با توجه به نارسی، همه ی ارگان های این نوزادان در معرض آسیب قراردارد و نیازمند مراقبت و توجه ویژه هستند. ضمن اینکه عفونت‌های قارچی به دلیل رشد ناکافی سیستم ایمنی این نوازدان، اغلب آنها را تهدید می‌کند»

بستری شدن نوزاد در NICU و دریافت خدمات و مراقبت‌های ویژه همراه با هزینه‌های هنگفتی است که اغلب خانواده‌هایی که ازدواج کودکان در آنها اتفاق می‌افتد، توان پرداخت آنرا به لحاظ اقتصادی ندارند و یا فرهنگ کافی برای درک ضرورت این موضوع را ندارند. در نتیجه به گفته دکتر حنیفی‌ها: «به دلیل مشکلات مالی شاهد آن هستیم که در مواردی نوزاد را با مسئولیت خود مرخص می‌کنند و به خانه می‌برند و یا نوزاد را در بیمارستان رها می‌کنند، چون توان پرداخت هزینه بیمارستان را ندارند»

ابعاد و تبعات بارداری در سنین کودکی اما به همین جا ختم نمی‌شود. جان مادر و نوزاد هم در این زایمان‌ها در معرض خطر است، یک متخصص زنان که به عنوان پزشک داوطلب با جمعیت امام علی همکاری دارد، کم خونی شدید و فشار خون بالای بارداری را از جمله خطراتی عنوان می‌کند که مادران را در این شرایط تهدید می‌کند.

به گفته این متخصص زنان از آنجا که لگن مادر به قدر کافی رشد نکرده است، این الزام را ایجاد می‌کند که زایمان به صورت سزارین صورت گیرد که خود این عمل هم در شرایطی که مادر در آن است و سن پایین او، خطرات خاص خود را به دنبال دارد. آمار مرگ زنان در هنگام زایمان نشان می‌دهد تعداد زنانی که در سنین بین 15 تا 19 سال هنگام زایمان فوت می‌کنند، قابل توجه است. این امر به دلیل فشار و استرس بالای مادر در دوران بارداری و هنگام زایمان و همچنین ناتوانی جسمی او برای تحمل این فشارهاست.

یکی دیگر از مسایلی که تولد نوزدان از مادرانی که در سنین پایین باردار شده‌اند به دنبال دارد، نبود مهارت فرزندپروری در مادر است.

مادری که خود هنوز کودک است و نیازمند مراقبت، باید از نوزادی مراقبت و به او رسیدگی کند، بدون اینکه جامعه یا خانواده این مهارت را به او آموخته و یا فرصت ارائه چنین آموزشی را به او داده باشد. بسیاری معتقدند دختری که علائم بلوغ در او آشکار شده، توان مادر شدن را هم دارد، در حالیکه ملیکا حنیفی‌ها به عنوان یک پزشک معتقد است:

«اینکه دختری به سن بلوغ می‌رسد دلیل بر این نیست که آمادگی باردار شدن و توان عبور از پروسه بارداری را داشته باشد. آمادگی رحم برای بارداری با موضوع بلوغ متفاوت است. به همین دلیل می‌گوییم بارداری در سنین کمتر 18 تا 20 سالگی هم برای مادر خطرناک است و هم برای نوزاد، چون این آمادگی هنوز در رحم مادر وجود ندارد که بتواند از زندگی جنین به صورت کامل و سالم حمایت کند. زایمان زودرس و نوزادا ن با کم وزنی شدید یا محدودیت رشد داخلی رحمی از جمله اورژانس های پزشکی هستند و معمولا در اتاق زایمان احتیاج به احیا و مداخلاتی دارد که متخصص اطفال انجام می‌دهد. در غیر اینصورت جان او در خطر خواهد بود. علاوه بر این، زایمان زودرس جان مادر را هم به خطر می‌اندازد»

به گفته دکتر حنیفی‌ها سلامت مادران یا maternal health یکی از اهداف هزاره و مورد توجه ویژه سازمان بهداشت جهانی و نهادهای بین‌المللی مرتبط با بهداشت است. در کشور ما هم به رغم تمام نواقصی که وجود دارد، بهداشت باروری مورد توجه ارگان‌های متولی حوزه بهداشت است. در صورت مرگ مادر یا کودک هنگام زایمان و حتی در صورت مرگ کودکان زیر 59 ماه باید کمیسیونی تشکیل ‌شود که علت مرگ را بررسی و مشخص کند و راهکارهای اصلاحی در مورد این مسئله توسط نهاد مربوطه – که شبکه بهداشت در هر منطقه است- ارائه شود.

با وجود قوانین موجود در حوزه بهداشت، مدتی است که مراکز بهداشت در سراسر کشور از ارائه خدمات و لوازم مربوط به پیشگیری از بارداری منع شده‌اند. زنان در بسیاری از شهرها و روستاهای دورافتاده آموزش‌های لازم را در زمینه بهداشت باروری دریافت نمی‌کنند اما موضوع مهمتر در این زمینه، ازدواج کودکان است که به صورت غیر رسمی ثبت و انجام می‌شود. این اتفاق از منظر بهداشت در جایی اهمیت پیدا می‌کند که عقد این افراد در دفاتر رسمی ازدواج ثبت نشده و در نتیجه غربالگری و آزمایش‌های لازم پیش از ازدواج انجام نمی‌شود.

بر اساس آخرین آمار رسمی منتشر شده توسط مرکز آمار ایران، ۳۱ هزار و ۳۷۹ دختر ۱۰ تا ۱۴ ساله در سال 99 ازدواج کرده‌اند. این آمار در مقایسه با سال ۹۸ رشدی ۱۰.۵ درصدی را از ازدواج دختران در این رده سنی نشان می‌دهد.

این رشد در حالی صورت گرفته است که سالهاست نهادهایی مثل جمعیت امام علی در خصوص تصویب قوانین بازدارنده در این زمینه به مراجع مختلف مراجعه و مطالبات خود را به عنوان یک نهاد مدنی فعال در حوزه حقوق کودکان مطرح کرده‌اند. اما مسائل اقتصادی، بالا رفتن رقم وام‌های ازدواج، اعتیاد و از هم گسیختگی خانواده‌ها، فقر آموزش و آگاه‌سازی جامعه و بسیاری آسیب‌های دیگر که همگی زنجیروار به یکدیگر متصل هستند، تمام این تلاش‌ها را بی‌ثمر کرده و بی‌تفاوتی مراجع قانونی هم به این موارد دامن می‌زند.

در نتیجه آمارها هر روز از خطر جانی مادران و نوزادانی می‌گویند که ثمره این ازدواج‌های زودهنگام هستند. ازدواج‌هایی که کودکی را در جایگاه مادر می‌نشاند و سلامت و جان او و نوزادی که بخشی از جان اوست را به همین سادگی به بازی می‌گیرد.