تجویز نسخه ازدواج از سر فقر ممنوع

 آسیب‌های ناشی از این پدیده اجتماعی، تشکل‌های مردمی را بر آن داشت که در این زمینه دست به برگزاری همایش یا انجام تحقیق و پژوهش بزنند. در حقیقت خانواده، به عنوان کوچک‌ترین و مهم‌ترین هسته جامعه، باید در شرایطی تشکیل شود که تضمین‌کننده سلامت آن جامعه باشد؛ در حالی که اگر در میان بخش بزرگی از جامعه (حدود بیست میلیون حاشیه‌نشین بنا به اعلام مراجع رسمی) دلایلی چون فقر در شکل‌گیری نهاد خانواده اثرگذار باشد باید در انتظار آینده‌ای نه چندان خوشایند برای جامعه خویش باشیم. همایش «ازدواج کودکان در سکونتگاه‌های فقیرنشین» نیز یکی از همین فعالیت‌ها بود که به همت جمعیت امام علی(ع) در سال ۹۵ برگزار شد. در واقع در این همایش براساس نمونه‌های عینی که داوطلبان این نهاد مردمی در نقاط مختلف کشور با آن مواجه شده بودند طرح مسأله شد. مسأله‌ای که از آن زمان تا کنون محل مناقشه بسیار بوده و نظرات موافق و مخالف بسیاری پیرامون آن شکل گرفته است.

در واقع آنچه در محلات فقیرنشین مشاهده شده این است که خانواده‌هایی به علت فقر، رسم و رسوم کهنه و پوسیده و حتی اعتیاد والدین، کودکان و نوجوانان خود را در سن پایین وارد فرآیند ازدواج می‌کنند. پس از طرح این مسأله، حالا وظیفه قانونگذاران بود که برای حل این مسأله در میان اقشار آسیب‌پذیر جامعه و حفظ نهاد خانواده از گزند معضلاتی مانند فقر، اعتیاد و امثالهم دست به کار می‌شدند و چاره‌ای می‌اندیشیدند. چاره‌ای که البته تا به امروز هنوز نهایی نشده و تلاش‌ها برای رسیدن به یک جمع‌بندی نهایی ادامه دارد.

در همین راستا پژوهشی توسط نیروهای داوطلب جمعیت امام علی(ع) در سراسر کشور صورت گرفت. در این تحقیق، پرسشنامه‌ها توسط ۵۶۹ زن و دختر که در سن پایین ازدواج کرده بودند تکمیل شد. از میان این زنان ۴۰ نفر هنگام انجام پژوهش در بازه سنی ۱۵ سال یا کمتر قرار داشتند.

از این ۴۰ مورد، ۲۹ مورد یعنی 72.5 درصد در پاسخ به دلیل ازدواج خود، آن را به علت سنت‌های قومی خانواده، فقر مالی یا ترکیبی از هر دو دانسته‌اند. سه مورد یعنی 7.5 درصد، هم دلیل این ازدواج را ترکیب سنت‌های خانواده و علاقه شخصی دانسته‌اند. ۸ مورد یعنی۲۰ درصد نیز دلیل آن را صرفاً علاقه شخصی دانسته‌اند. (نتایج کلی برای ۵۶۹ مورد نیز حکایت از درصدهایی مشابه دارد).

یکی از محل‌های مناقشه بین موافقان و مخالفان کودک‌همسری هم همین مسأله است. مخالفان کودک همسری دلیل این قبیل ازدواج‌ها را فقر مالی و سنت‌های کهنه و پوسیده می‌دانند و موافقان می‌گویند شاید عده‌ای دوست داشته باشند در سن پایین ازدواج کنند. آنچه قانونگذار در اینجا باید به آن رجوع کند توجه به فراوانی هر یک از این دلایل در شکل‌گیری این مسأله است. در اینجا فرض می‌کنیم که دختر ۱۵ ساله آنقدر بالغ است که می‌تواند بر اساس علاقه شخصی صحیح و پخته، همسر خود را انتخاب کند. در این شرایط نیز این دلیل ۲۰ درصد را به خود اختصاص می‌دهد. شاید در اینجا قانونگذار باید با سختگیری بیشتر و با استفاده از فیلترهای بیشتر، به دنبال آن باشد که از شکل‌گیری نهاد خانواده بر پایه فقر، اعتیاد، سنت‌های کهنه و پوسیده و امثالهم جلوگیری کند تا حق آن ۷۲ درصد نیز در قانون رسمی کشور لحاظ شود. تعریف این فیلترها می‌تواند توسط متخصصین امر صورت گیرد.

از سوی دیگر از این ۴۰ مورد، ۳۳ مورد گفته‌اند دوست ندارند فرزندشان در سن پایین ازدواج کند (82.5 درصد)، ۵ مورد نظری نداشته‌اند (12.5 درصد) و تنها دو مورد گفته‌اند دوست دارند فرزندشان در سن کم ازدواج کند (۵ درصد). نتایج کلی مربوط به ۵۶۹ مورد یادشده نیز درصدهایی با همین اعداد (دو یا سه درصد اختلاف) را نشان می‌دهد؛ یعنی این پاسخ از سوی کسانی بوده که ازدواج‌هایی از این دست را با همه وجود تجربه کرده‌اند و بهتر از هر موافق و مخالفی می‌توانند در این مورد نظر بدهند. بنابراین شاید یک معیار صحیح جهت قانونگذاری در این زمینه، تحقیق یک نهاد بی‌طرف و مورد تأیید همه طرف‌ها، از افرادی باشد که در سن کم ازدواج کرده‌اند.

مناقشات میان موافقان و مخالفان ازدواج کودکان و دلایلی که هر یک از طرفین برای اثبات نظر خود می‌آورند هنوز در ایران به یک جمع‌بندی نهایی نرسیده است. هر یک از طرفین برای اثبات نظر خود نمونه‌هایی می‌آورند؛ اما این موضوع غیرقابل انکار است که کودک‌همسری در میان بخش بزرگی از جامعه، که به واسطه فشارهای اقتصادی و گسترش فقر هر روز هم بزرگ‌تر می‌شود، به بروز مشکلات بسیاری منجر شده است. از این رو وظیفه قانونگذار است که برای حل این مسائل هر چه زودتر چاره‌ای بیندیشد. این مقاله قصد ندارد تا هیچ سِنی را به عنوان سن ازدواج پیشنهاد دهد. تنها پیشنهاد شاید این باشد که برای این بخش بزرگ از جامعه، خاستگاه‌هایی چون فقر و محرومیت‌های آموزشی و فرهنگی از بین برود تا خود این افراد در بستری مناسب و به دور از معضلات فراوان، در هر سنی که خود تشخیص می‌دهند به تشکیل خانواده اقدام کنند؛ اگر موافقان کودک همسری، نمی‌توانند برای این بخش از جامعه به این صورت مشکل را حل کنند، علی‌القاعده از زبان قشر ضعیف جامعه، که درگیر هزاران مشکل برآمده از فقر هستند، نمی‌توانند نسخه ازدواج از سر فقر و نداری را تجویز کنند.