ازدواج کودکان (کودک‌همسری)، علل و پیامدهای آن

مقاله را با تعاریف مرتبط به حوزه ازدواج کودکان (کودک‌همسری) آغاز می‌کنیم.

تعریف کودک

بر طبق ماده ١ كنوانسيون حقوق كودک، هر فرد انسانی زير ١٨ سال کودک است. مطابق با همين كنوانسيون هر رفتاری به اراده كودک يا اراده ديگری كه به رشد طبيعی وی خلل وارد كند، ممنوع است. تشكيل نهاد خانواده كه نيازمند پيش‌شرط‌های فيزيكی، روانی، اجتماعی و … است با ايجاد مسئوليت‌های فراوان برای زوجين همراه است.

طراح: نیلوفر برومند

تعریف ازدواج

ازدواج یک پیوند مقدس، عقلانی و عاطفی بین دو نفر است، برای رسیدن به یک خانواده مستقل که در سایه آن فرد به دریافت حس آرامش، هماهنگی، هم‌دلی و هم‌سویی در زندگی نایل می‌گردد. در عین حال عاملی برای رشد، شکوفایی، تکامل طرفین و رفع نیازهای اساسی انسان است.

ازدواج سالم رابطه‌ای عاطفی است که طی آن فرد علاوه بر ارضای نیازهای جنسی به احساس ارزش، اعتماد، امنیت و دریافت محبت و احترام دست پیدا می‌کند. در این رابطه مرزها روشن است، احترام متقابل وجود داشته و انتخاب‌های فردی محترم شمرده می‌شود. قدرت در یک سیستم عادلانه تقسیم و رابطه‌ها تعریف شده و مشخص است. در چنین ازدواجی رابطه جنسی سالم برقرار است. در ازدواج سالم نیازهای طبیعی انسان با روشی سالم تامین می‌شود و تامین سلامت و آرامش فرد مانع از بروز اختلالات روانی می‌گردد.

تعریف خانواده

خانواده اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که در طول تاریخ و در هر جامعه، شکل، ساخت و کارکرد معین داشته است. نهادهای اجتماعی وسیله پیوند زندگی اجتماعی هستند. آن‌ها ترتیبات اساسی زندگی که انسان‌ها در کنش متقابل با یکدیگر پیدا نموده و از طریق آن‌ها در طول نسل ها تداوم می‌یابند را فراهم می‌کنند. البته سن ازدواج نیز در جوامع مختلف بین زن و مرد کاملاً تفاوت دارد.

تعریف ازدواج کودک

بر طبق تعریف صندوق کودکان سازمان ملل متحد (UNICEF)، ازدواج کودک، به‌عنوان ازدواج رسمی یا غیررسمی قبل از ۱۸ سال تعریف می‌شود. این پدیده واقعیتی هم برای دختران و هم برای پسران است.

قانون حداقل سن ازدواج در ایران

بر اساس ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی؛ عقد نكاح دختر قبل از رسيدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسيدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخيص دادگاه صالح. بر همین اساس برای ازدواج زیر این سنین، شرایطی تعیین شده است که شامل سه شرط اذن ولی، تشخیص دادگاه و رعایت مصالح کودک می‌شود که تا این موارد تحقق نیابد، نباید ازدواج صورت پذیرد. با این سه شرط می‌توان طفل دو، سه ساله را نیز به عقد ازدواج درآورد، اگرچه هیچ دادگاهی چنین حکمی صادر نمی‌کند و اجازه ثبت چنین ازدواجی را نمی‌دهد ولی مشاهده شده که حکم ازدواج برای سنین ۱۱، ۱۲ ساله صادر شده است.

مدیرکل دفتر فنی قوه قضائیه در سال ۱۳۹۵ در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا تاکید کرد که صرف احراز شرایط جنسی برای زوجین کفایت نمی‌کند؛ او هم‌چنین گفت: ایرادی که به سن قانونی ازدواج در قوانین کشور می‌توان گرفت آن است که در قانون صرفا به بحث جنسی توجه شده، نه به مباحث روحی و این که طرفین باید برای هم لباس و آرامش باشند. ممکن است هر لحظه در دادگاه طفل یا طرف مقابل وی حرفی بزند که دادگاه را تحت تاثیر قرار دهد، لذا به اعتقاد من احراز مصلحت در جایی که قانون درباره اطفال صحبت می‌کند باید توسط متخصص انجام شود هرچند که در عمل این گونه نیست.

طراح: عسل حاذقی

آمار و ارقام ازدواج کودکان در ایران

بر اساس گفته‌های معاونت پیشگیری از آسیب های اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در سال ۱۳۹۵، ۱۷ درصد ازدواج دختران در ایران پیش از رسیدن به سن ۱۸ سالگی می‌باشد.

طبق آمار ثبت شده در سازمان ثبت احوال کشور براساس آمار ۹ ماه اول سازمان ثبت‌ احوال ایران ‌سال ۹۴، اعلام شد بیش از پنج ‌درصد زنانی که در این مدت ازدواج کرده‌اند کم‌تر از ۱۵‌سال سن داشته‌اند یعنی 28242 نفر. بیش از 214 هزار ازدواج دختران 15-19 سال را نیز در این دوره از سال ثبت شده است.

بر اساس آمار رسمی ثبت شده بیش‌ترین آمار ازدواج و طلاق کودکان در استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و غربی، فارس، زنجان، تهران، همدان و مازندران می‌باشد.(منبع: کتاب حلقه _ نگاهی به ازدواج زودهنگام در ایران)

طراح: راضیه درزی

علل ازدواج زودهنگام در ایران

ارزش‌های سنتی-مذهبی

حفظ آبرو و شرف خانوادگی: در زمینه فرهنگی ایران ارزش‌های سنتی در ارتباط با خانواده، سیستم پدرسالاری، حمایت دینی و مذهبی برخی دلایل ازدواج زودرس هستند. در کشور ما ازدواج زودرس تا حد زیادی با دین و مذهب آمیخته است. به طور سنتی ازدواج زودهنگام به عنوان وسیله‌ای برای حفاظت دختران از رابطه جنسی قبل و یا خارج از ازدواج در نظر گرفته می‌شود؛ چرا که بکارت دختر اهمیت بسیار بالایی در برخی فرهنگ‌ها دارد. از طرفی ارزش و جایگاه مادری و همسری در جامعه و عوامل فرهنگی و اجتماعی در تداوم آن نقش دارند. ملاحظات اخلاقی و آبرو نیز از عوامل موثر بر ازدواج کودکان محسوب می‌شود. علاوه بر این والدین احساس می‌کنند با ازدواج زودهنگام دخترانشان می‌توانند ضامن امنیت جنسی آنان شده و به نوعی دوشیزگی دختر و امنیت جسمی، جنسی و آینده او را نیز تضمین نمایند.(منبع: مقاله پيامدهای سلامتی ازدواج زودرس در زنان)

آسیب‌های اجتماعی خانواده

فقر: در شرایط سخت و تنگنای اقتصادی، برخی خانواده‌ها به فکر ازدواج دخترشان می‌افتند تا از بار اقتصادی بکاهند. در این جا کودکان به عنوان کالایی برای رفع احتیاج خانواده‌های فقیر مورد معامله قرار می‌گیرند.
محرومیت از تحصیل: میزان تحصیلات زن متغیری بسیار مهم برای ازدواج زودرس است. در کشورهایی که دختران تحصیلات بیش‌تری دارند ازدواج زودرس کم‌تر است ضمن این که به طور کلی ازدواج زودرس در جوامع روستایی بیش از شهری است.
اعتیاد: در مناطق و محلات معضلخیز کشور، جمعیت امام علی شاهد آن بوده است، که بسیاری از دختران کم‌سال، به دلیل تأمین هزینه‌های ناشی از اعتیاد خانواده مجبور به ازدواج شده‌اند.
مهاجرت: مهاجرت معمولاً به دلایل متفاوتی مانند جنگ، فقر، تمایل به شهرنشینی، بیکاری و…. اتفاق می‌افتد؛ که در بسیاری از موارد به دلایل فقر شدید اقتصادی، و آسیب‌های ناشی از حاشیه‌نشینی، پدیده ازدواج کودکان در میان مهاجران مشاهده شده است. [12, 13].

پیامدهای ازدواج کودکان

با ازدواج یک کودك، او ممکن است در معرض رابطه جنسی اجباری قرار بگیرد و براي او که هنوز از نظر جسمی و جنسی تکامل نیافته، به شدت می‌تواند عواقب تهدید کننده سلامتی به همراه داشته باشد. نداشتن آزادی رشد و استقلال شخصی، آثار روانی – اجتماعی و هیجانی بسیاری را می‌تواند به همراه داشته باشد. برای دختران اغلب محدودیت به کار خانگی و برای پسران مواجهه با نقش نان‌آوری و همسری، چندان هم‌خوانی‌ای با الگوهایی که جامعه در بعد وسیع از این سنین ارایه می‌دهد، ندارد.

پیامدهای اجتماعی ازدواج کودکان

• ثبت نشدن ازدواج‌ها و نداشتن اوراق هویت
• ظهور پدیده کودک-بیوه
• خشونت خانگی و همسرآزاری
• رشد بی‌رویه جمعیت پنهان در مناطق حاشیه
• تن‌فروشی
• فرار از خانه
• کارتن‌خوابی
• محرومیت تحصیلی
• فاصله سنی زیاد با همسر
• خودسوزی و خودکشی کودکان یا نوجوانان
• محدودیت حمایت اجتماعی-قانونی
• بازتولید چرخه اعتیاد
• نداشتن مهارت برای ورود به بازار کار
• نداشتن مهارت فرزندپروری
• بازتولید چرخه فقر
• بازتولید چرخه کار کودک
• بازتولید چرخه ازدواج کودک

این نکته تصادفی نیست که در کشورهاي دارای آمار بالای ازدواج زودرس، میزان بالای نرخ تولد و مرگ، فقر، پایین بودن سطح توسعه، کم بودن اشتغال و مراقبت‌های بهداشتی وجود دارد. کشورهایی در شرق آسیا مثل تایوان، کره جنوبی و تایلند توانسته‌اند با رشد اقتصادی و ایجاد فرصت‌ها، کاهش نرخ تولد و مرگ، افزایش موقعیت آموزشی و گزینه‌های شغلی و استخدامی براي دختران با موفقیت سنت مضر اردواج کودک را ریشه‌کن کنند [12,14, 15, 16, 17].

پیامدهای جسمی ازدواج کودکان

کودکان و نوجوانان در اثر ازدواج زودرس بسیار آسیب‌پذیر می‌شوند. بین سن مادر و مرگ او در بارداری رابطه قوی وجود دارد. البته ذکر می‌شود این میزان مرگ بالا فقط وابسته به سن نیست بلکه علاوه بر عدم تکامل فیزیکی، موقعیت اقتصادی اجتماعی پایین که مانع دسترسی آنان به مراقبت‌های مامایی و بارداری می‌شود نیز در این مسئله نقش دارد ؟؟؟[18].

• افزایش سقط، زایمان زودرس، افزایش تولد نوزادان کم وزن در سنین نوجوانی
• فشار زیاد براي باردار شدن و حاملگی زودرس
• HIV و سایر بیماري‌هاي مقاربتی افزایش آسیب پذیري در برابر انزواي اجتماعی
• بلوغ زودرس
• سوء تغذیه
• دارای شاخص توده بدنی کم، قد کوتاه و لگن باریک
• زایمان طولانی، خونریزي شدید، تب بدلیل عفونت واژینال و تشنج
• افزایش میزان پره اکلمپسی و آنمی
• پارگی اندام‌های داخلی جنسی دختران
• عدم آگاهی از مسائل بهداشت جنسی و بهداشت باروری و تنظیم خانواده

پیامدهای روانی ازدواج کودکان

عبور از دوران کودکی به بزرگسالی به طور طبیعی با فشارهای روانی، اجتماعی نسبتا شدیدی روی رشد نوجوان همراه است. لذا هرگونه استرس اضافی مثل آن چه در ازدواج زودهنگام و خشونت جنسی ایجاد می‌شود فشارهای روانی اجتماعی را افزایش می‌دهد. ایفای نقش همسری براي یک نوجوان او را در معرض آسیب‌های روانی قرار می‌دهد و بر ارتباطاتش اثر می‌گذارد. لذا ازدواج زودهنگام سلامت روان را تهدید کرده و افسردگی را افزایش می‌دهد.

• شیوع اختلالات خلقی از جمله افسردگی، اختلالات اضطرابی، وسواس و اختلالات پانیک
• فقدان رسیدن به استقلال شخصی و بلوغ فکری
• جدایی از خانواده و دوستان و از دست دادن حمایت آن‌ها
• از دست دادن آزادی تعامل با هم‌سالان و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی
• تضعیف فرصت‌های رشد و توسعه و تکامل
• طی کردن ناقص مراحل رشد روانی-اجتماعی