سخت‌جانی جامعه مدنی

سعید مدنی

روزنامه اعتماد

۵ بهمن ۱۳۹۹

جامعه مدنی امکان مشارکت مستقیم شهروندان در تصمیم‌گیری و اعمال قدرت مردمی برای بالابردنِ کیفیت زندگی را فراهم می‌کند. شرط ضروری جامعه مدنی «مدنیت» است و مدنیت محصول خردورزی یا رفتار مبتنی بر خرد از سوی مردم است به این معنا که مردم در صورتی وارد فرآیند زندگی واقعی می‌شوند که از حق اساسی برخورداری از سعادت و نیل به خوشبختی برخوردار باشند و بتوانند در تمام حوزه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جامعه مسوولیت سازماندهی زندگی خویش را بر مبنای همکاری با یکدیگر به عهده بگیرند. اصل همکاری آزادانه مبتنی بر به رسمیت شناختن حقوق یکدیگر باعث می‌شود تا شهروندان بهتر منافع خود را تامین و حقوق خود را تضمین کنند.

برای رسیدن به جامعه مدنی و تقویت آن استقلال نهادهای مدنی از تمامیت‌خواهی نظام‌های مستقر و ارزش‌های زندگی که نظام تمامیت‌خواه به دنبال القای آن به شهروندان است، اهمیت اساسی دارد. بر این اساس، افراد باید با رجوع به ارزش‌های اصیل زندگی پایه‌های فکری نظام خودکامه را نقد کنند؛ به عبارت دیگر در حالی که نظام‌های مسلط به دنبال یکسان‌سازی، وحدت صوری و نظم مورد نظر خود هستند روند طبیعی زندگی اجتماعی جز تکثر، تنوع و تعدد منافع نیست. به همین دلیل نظام‌های اقتدارگرا اغلب مانع از مشارکت جامعه مدنی هستند و آن را تهدید به شمار می‌آورند. اما فارغ از موانع عمومی مرتبط با ساختار نظام سیاسی برای مشارکت جامعه مدنی که در اینجا موضوع بحث ما نخواهد بود، شرایط حاصل از اپیدمی و پاندمی نیز موانع خاصی را در برابر مشارکت جامعه مدنی ایجاد می‌کند که در جای خود از اهمیت بسیار برخوردار است.

علاوه بر شرایط خاص حاصل از کرونا در سال‌های اخیر، سازمان‌های جامعه مدنی در برخی کشورها با پرسش‌ها و تردیدهایی در باب مشروعیت‌شان مواجه شده‌اند. برخی دولت‌ها، با غیرمسوول یا نخبه‌گرا جلوه دادن کنشگران مدنی یا معرفی آنها به عنوان عاملان حمایت‌شده از خارج، گسسته از جماعت‌هایی که مدعی نمایندگی‌شان هستند، سعی در برانگیختن بی‌اعتمادی نسبت به آنها کرده‌اند. با وجود این، گروه‌های مدنی پیشگام خدمت‌رسانی به جماعت‌های تاثیرگرفته از شیوع بیماری با پر کردن خلأهای موجود در واکنش‌های دولتی، محتمل است که بتوانند هواداران و شبکه‌های اجتماعی‌شان را افزایش دهند و در نهایت در دید عموم، مشروعیت‌شان را تقویت کنند. اتحادهای اخیر با مشاغل و شبکه‌های جماعت‌محور ممکن است سازمان‌های جامعه مدنی مرسوم را قادر به ارتباط گرفتن با شبکه‌های گسترده‌تر مردم کند. در نتیجه، پرسشی مهم این است که آیا پاسخ‌های موثر به بحران از سوی سازمان‌های جامعه مدنی آنها را قادر به مقابله با روایت‌های منفی در باب عدم مسوولیت‌پذیری و عدم اعتبارشان می‌کند یا نه؟ دولت‌ها ممکن است با به چالش کشیدن مشروعیت نوظهور کنشگران مدنی، خود را در جایگاه یگانه ناجی در دوران بحران قرار بدهند.

به نظر می‌رسد بخش اعظم کنشگری در حال رشد جدید جامعه مدنی در سطح محلی دارای ماهیت همکاری است. گروه‌ها به هم ملحق می‌شوند و در مواردی با مراجع محلی یا دولتی کار می‌کنند. با وجود این، سازمان‌های جامعه مدنی مدعی‌اند که نه تنها مراجع دولتی برای طرح‌ریزی پاسخ‌های ملی با آنها مشورت نمی‌کنند بلکه اساسا موانع جدی در برابر فعالیت‌های آنها فراهم می‌کنند؛ در حالی که تحقیق بر همه‌گیری‌های گذشته نشان داده که تلاش‌های دولتی زمانی موثرترند که متکی بر کنش و مشارکت جامعه باشد تا بشود پاسخ‌ها را تمرکز‌زدایی کرد. در نتیجه بسته به ماهیت نظام‌های سیاسی می‌توان میزان تمایل آنها به کار با جامعه مدنی را ارزیابی کرد.

در سراسر جهان، بحران همچنین شکاف‌های سیاسی موجود را عمیق‌تر کرده- شکاف‌های میان سطوح ملی و محلی، میان گروه‌های سیاسی مخالف، یا میان گروه‌های قومی و مذهبی مختلف. هند نمونه‌ای است که در آن برخی صداهای ملی‌گرای هندو از دنیاگیری برای شعله‌ور کردن احساسات ضدمسلمان و تبعیض علیه اهالی مناطق شمال شرقی کشور استفاده کرده‌اند. در ایالات متحده، شهروندانِ مخالف با قرنطینه‌های جاری با کسانی که خواستار ادامه احتیاط هستند درگیر می‌شوند. محتمل است که تکثیر چنین شکاف‌هایی در جامعه مدنی منجر به دو قطبی شدن فزاینده‌ای شود؛ به خصوص در حالتی که گروه‌های مختلف بر سر منابع کمیاب می‌جنگند یا از بی‌ثباتی برآمده از ویروس برای اجرای برنامه‌های متعصبانه استفاده می‌کنند. با این همه، ممکن است برخی صورت‌های نوظهور همبستگی به حوزه مدنی وارد شود که ترغیب‌کننده ایجاد اتحادهای جدید در میان انبوه شکاف‌ها باشد. بر این اساس همان‌قدر که فعالیت و حضور جامعه مدنی در تلاش‌ها برای مهار کرونا اهمیت دارد به همان میزان یا بیشتر در دوران پاندمی موانع و چالش‌های پیش روی سازمان‌های مدنی برای انجام رسالت اجتماعی خود جدی‌تر و سخت‌تر شده است. در چنین میدانی اگرچه کار و فعالیت جامعه مدنی بسیار دشوارتر شده اما در عین حال سازمان‌های جامعه مدنی در این میدان هم چون فولاد آبدیده‌تر خواهند شد و به سلامت بحران‌های کنونی را پشت سر خواهند گذاشت زیرا آینده از آن جامعه مدنی است.